Noverint et domini mei et conservi mei, patres mei et fratres mei: in quantum – iusti domini et patres – in quantum – rei conservi et fratres parvitatis[68] nostrae – zelum si quid momenti ad eam rem id conferre posset non mediocri dolore concuti sed mestam sanctae matris aecclesiae vicem si corrigere non possum lamentari certe possum.Hier kann sich der Schreiber offensichtlich nicht entscheiden, welche Konstruktion er von noverint abhängig machen will. Es ist weder ein indirekter Fragesatz, noch ein AcI. Für den indirekten Fragesatz fehlt das finite Verb (concuti ist ein Infinitiv Passiv), für einen AcI anscheinend der Subjekts-Akkusativ. Wenn man sowohl domini et patres als auch conservi et fratres parvitatis nostrae als Wiederaufnahme des Optativadressaten als Vokativ ansieht, fehlt ein mögliches AcI-Subjekt völlig. Betrachtet man eines dieser Glieder oder beide nicht als Anrede, wäre es schlichtweg die falsche Form für einen AcI: Nominativ statt Akkusativ. Bliebe zelum als Akkusativ. Das würfe inhaltliche Fragen auf: Wird wirklich der zelus in etwas hineingetrieben? Nicht viel eher jemand in den Eifer? Man ist geneigt, zelum mit in quantum zu verbinden. Concuti ist auch als historischer Infinitiv auch nur schwer erklärbar. Offensichtlich geht es ja um einen präsentischen Vorgang. (Dass concuti von lamentari abhängt, ist auch eher unwahrscheinlich: Auch hier würde das AcI-Subjekt fehlen.) Es bleibt eine undurchschaubare Konstruktion. Der Sinn erhellt sich zwar bei näherer Betrachtung, doch bleibt die Eigenerfahrung, dass dieser Satz bei den ersten Leseversuchen sehr unverständlich bleibt.
1 Sigebert von Gembloux, Apologia contra eos qui calumpniantur missas coniugatorum sacerodotum, ed. Erwin Frauenknecht (ders. Die Verteidigung der Priesterehe in der Reformzeit, Hannover 1997) S. 217 – 239. Im Folgenden – damit nicht durch die Zitation eine Festlegung des Verfassers zur Autorenfragen suggeriert werde – unter dem in der Brüsseler Handschrift (Bibliothèque Royale Albert Ier, 5576-5604, fol. 201v – 208v) überlieferten Titel Epistola cuiusdam adversus laicorum in presbyteros coniugatos contumeliam und ohne Autorenangabe zitiert.
2 Sigebert von Gembloux, Leodicensium epistola adversus Paschalem papam, ed. Ernestus Sackur (MGH Libelli de lite 2, Hannover 1892) S. 449 – 464.
3 Erwin Frauenknecht, Die Verteidigung der Priesterehe in der Reformzeit (Hannover 1997) S. 217 als Einleitung zur Edition.
4 Sigebert, Catalogus de viris illustribus § 172 (ed. Witte S. 104).
5 Sigebert selbst gibt darauf in seiner Chronik einen Hinweis: In seinen dortigen Ausführungen zur Problematik (Sigebert, Chronik zu 1074 (ed. Bethmann S. 362f).) behauptet er, dass seine Ansicht von vielen geteilt werde: ut multis visum est.
6 Sigebert von Gembloux, Catalogus de viris illustribus § 172, ed. Robert Witte (Frankfurt am Main 1974) S. 104.
7 Damit ist nicht gemeint, dass Paschalis – nachdem der eine Brief ja offensichtlich auch in falsche Hände geriet – nicht mehrere ähnlich lautende Briefe geschrieben haben könnte. Dies wäre für unsere Frage gleichgültig, da der Zusammenhang ja der selbe bliebe. Gemeint ist vielmehr, dass es kaum zu einer anderen Zeit in einem anderen Zusammenhang noch einen weiteren solchen Brief gegeben haben dürfte.
8 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 11 (ed. Sackur S. 463).
9 Sigebert, Chronik zu 1088 (ed. Bethmann S. 366). Formulierungen mit persona, causa und praeiudicare finden sich recht häufig bei Augustin. (Bspw. Augustinus, Epistula 141, par. 5, ed. Al. Goldbacher (CSEL 44, Wien 1904) S. 239.Augustinus, Epistula 141, par. 6 (ed. Goldbacher S. 240. Augustinus, Epistula 141, par. 7 (ed. Goldbacher S. 241.). Augustinus, Epistula 142, par. 3 (ed. Goldbacher S. 248.). Augustinus, Epistula 173, par. 7 (ed. Goldbacher S. 645.). Augustinus, Epistula 173, par. 8 (ed. Goldbacher S. 646.).) Möglicherweise hat sich Sigebert hiervon inspirieren lassen. Die exakte Formulierung findet sich aber nur in den genannten beiden Schriften.
10 Siehe hierzu John Olsson, Forensic Lingustics. An introduction to Language, Crime and the Law (London 2004) S. 109 – 114.
11 Chazan, L'Empire et l'histoire S. 109.
12 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 5 (ed. Sackur S. 457). In der Chronik aliis notam avaritiae honesto nomine pretexentibus... (Sigebert, Chronik zu 1074 (ed. Bethmann S. 363).)
13 Sigifridus Hirsch, De vita et scriptis Sigiberti monachi Gemblacensis (Berlin 1841) S. 202 – 211.
14 Bspw. Carl Mirbt, Die Publizistik im Zeitalter Gregors VII. (Leipzig 1894) S. 12. Manitius, Lateinische Literatur S. 46f. Alois Fauser, Die Publizisten des Investiturstreites. Persönlichkeiten und Ideen (Diss. Würzburg 1935) S. 103: „Doch ist seine [Sigeberts] Verfasserschaft in beiden Fällen sicher.“ Bauer, Sigebert Sp. 245. Frauenknecht, Priesterehe S. 98f. Licht (Licht, Biographisches Werk S. 3) geht sogar soweit zu schreiben „Zwei der drei von Sigebert für sich reklamierten Streitschriften wurden von Ernst Sackur […] kritisch herausgegeben.“ und dreht den Sachverhalt damit gerade zu um. Sigebert reklamiert lediglich, Schriften mit diesen Titeln geschrieben zu haben. Dass diese Schriften uns erhalten sind und mit den überlieferten Texten identisch sind, reklamiert die moderne Forschung.
15 Hirsch, De vita et scriptis S. 205. Dort auch mit Synopsen der betreffenden Stellen, die wir hier deshalb nicht wiederzugeben brauchen.
16 Natürlich muss man sowohl in der Chronik, als auch in der Epistola cuiusdam mit Übertreibungen rechnen. Über tatsächliche Tragweite, Häufigkeit und Bedeutung derlei Vorkommnisse kann an dieser Stelle keine Untersuchung stattfinden.
17 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 234).
18 Leodicensium epistola cap. 6 (ed. Sackur S. 458).
19 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 234 Anm. 3).
20 Hirsch, De vita et scriptis S. 206.
21 >Frauenknecht, Priesterehe S. 217 als Einleitung zur Edition.
22 Joh. 1, 33.
Zitiert in: Sigebert, Chronik zu 1074 (ed. Bethmann S. 363). Und Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 2227).
23 Hirsch, De vita et scriptis S. 206.
24 Sigebert von Gembloux, Apologia contra eos qui calumpniantur missas coniugatorum sacerdotum, ed. Ernestus Sackur (MGH Libelli de lite 2, Hannover 1892) S. 436
25 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 234).
26 Tacitus, Annalen Buch 13, cap. 53, ed. C. D. Fisher (Oxford Classical Texts, Oxford 1906) S. 299. Tacitus, Historien Buch 4, cap. 71, ed. C. D. Fisher (Oxford Classical Texts, Oxford 1911) o. S.
27 Ausonius, Mosella, ed. Aldo Marsili (La Mosella, Torino 1957).
28 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 239).
29 Zu dieser Synode und zu deren Quellen siehe noch immer Gerold Meyer von Knonau, Jahrbücher des Deutschen Reiches unter Heinrich IV. und Heinrich V. Bd. 2 (Leipzig 1894) S. 347ff. Zu den Quellen vor allem S. 348 Anm. 55.
30 Siehe hierzu die Einleitung in der Edition Sackurs: Sigebert, Leodicensium epistola (ed. Sackur S. 449f). Beumann, Sigebert S. 36.
31 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 10 (ed. Sackur S. 461).
32 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 5 (ed. Sackur S. 456).
33 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 9 (ed. Sackur S. 461).
34 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 10 (ed. Sackur S. 461).
35 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 7 (ed. Sackur S. 459).
36 Beispielsweise Quam voluntatem nisi ut peccantes despergitur? (Sigebert, Leodicensium epistola cap. 3 (ed. Sackur S. 453).)
37 Leodicensium epistola cap. 1 (ed. Sackur S. 451).
38 Leodicensium epistola cap. 1 (ed. Sackur S. 451).
Weitere Beispiele für Sigeberts Bibelexegese: Sigebert, Leodicensium epistola cap. 6 (ed. Sackur S. 458). Sigebert, Leodicensium epistola cap. 12 (ed. Sackur S. 463).
39 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 2 (ed. Sackur S. 452).
40 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 9 (ed. Sackur S. 461).
41 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 220).
42 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 222).
43 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 232).
44 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 222).
45 stultior an superbior sit viator nescio, qui propter adiacentis vasculi vilitatem saluberrimum et purissimum fontem sub ardore et siti despiciens praeterit. (Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 222).)
46 et in tuenda corporis salute amentiae res est aliquem, ne moriatur, de Mosella retractum Rheno immergere; et stultum gladio incumbere volenti gladium de manibus excutere, et venenum letale ori admovere (Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 234).)
47 Beispiel: melli venenum ammiscentes (Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 220).)
48 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 225).
49 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 236).
50 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 1 (ed. Sackur S. 451).
51 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 2 (ed. Sackur S. 453).
52 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 6 (ed. Sackur S. 457).
53 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 10 (ed. Sackur S. 461).
54 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 8 (ed. Sackur S. 460).
55 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 4 (ed. Sackur S. 455).
56 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 13 (ed. Sackur S. 464).
57 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 5 (ed. Sackur S. 456).
58 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 229).
59 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 239). Weiteres Beispiel: Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 237).
60 Siehe hierzu Hans-Werner Goetz, Geschichte als Argument. Historische Beweisführung und Geschichtsbewußtsein in den Streitschriften des Investiturstreits, in: Historische Zeitschrift 245 (1987) S. 31 – 69.
61 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 4 (ed. Sackur S. 455).
62 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 7 (ed. Sackur S. 459).
63 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 9 (ed. Sackur S. 460).
64 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 10 (ed. Sackur S. 461). Weitere Beispiele: Sigebert, Leodicensium epistola cap. 9 (ed. Sackur S. 460). Und nochmals Sigebert, Leodicensium epistola cap. 10 (ed. Sackur S. 461).
65 Ein systematischer Vergleich wäre insofern sehr zeitintensiv und müßig, als dass in beiden Texten die Satzgrenzen nicht an Klauseln (wie wir sie noch in spätantiker Prosa finden) erkennbar sind. In keiner Edition ist angegeben, ob die Handschriften Interpunktion enthalten (zu Interpunktion in mittelalterlichen Handschriften siehe u.a. Bernhard Bischoff, Paläographie des römischen Altertums und des abendländischen Mittelalters (Berlin 1979) S. 214f). Falls dies tatsächlich der Fall sein sollte, wäre immer noch nicht sicher, ob es sich um die Zeichensetzung des Autors handelt. Folglich müssten – um die Satzlänge vergleichen zu können – sämtliche denkbaren Varianten der Satzabgrenzung durchgetestet werden.
66 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 229).
67 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 229).
68 An dieser Stelle ergibt sich ein gewisses Textproblem. Sackur hat hier parvitatis (Epistola cuiusdam (ed. Sackur S. 443).), ebenso in der Editio princeps (Thesaurus novus anecdotorum. Complectens regum ac principum aliorumque virorum illustrium epistolas et diplomata bene multa, ed. Edmond Martène, Ursinus Demand (Paris 1717) Sp. 235 (ND Westmed 1968).), während in Frauenknechts Edition pravitatis zu finden ist (Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 229).). Keiner der beiden (kritischen) Editoren vermerkt zu diesem Wort etwas im Variantenapparat, sodass nicht erkennbar ist, wer hier der Handschrift folgt. Vielleicht handelt es sich bei Frauenknecht um einen simplen Druckfehler. Ich jedenfalls entscheide mich – ohne die Handschrift selbst eingesehen zu haben – wegen der höheren inhaltlichen Plausibilität für parvitatis.
69 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 223). Zweimal Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 229). Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 235).
70 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 222). Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 231). Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 233). Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 235).
71 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 219). Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 233). Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 236). Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 238).
72 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 225).
73 Bsp. irrisa omni impiae novitatis fatuitate (Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 224).)
74 Sigebert, Leodicensium epistola cap. 5 (ed. Sackur S. 457).
75 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 224).
76 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 219).
77 Epistola cuiusdam (ed. Frauenknecht S. 228).
78 In diese Richtung geht Hirschs Schlussplädoyer: „Nonne et animus idem pacificus et religiosus, nonne eadem modestia, confessio peccatorum propriorum, et confidentia in Deum vere christiana, quam in Epistola contra Paschalem laudavimus; si cui dicendi genus non tam planum videatur, quam in illa Epistola, reputet, hand haud dubie a Sigiberto, adhuc juniori, neque tam plano tum calamo quam postea gaviso, editam esse.“ (Hirsch, De vita et scriptis S. 211.)